Media nümayəndəsi kimi ilk dəfə Lənkərana gələsən və çay haqqında yazmayasan, düzü, bunu özünə bağışlaya bilməzdim. Ayrıca çay haqqında yazmaq, çay kollarını
görmək, onun yığım və emal prosesini birbaşa izləmək çoxdankı arzum
idi. Ona görə də Lənkəranda ikən bu fürsəti əldən vermədim və yerli
həmkarlarımızdan bu sahənin mütəxəssislərindən bir ilə məni görüşdürməsini xahiş etdim... Lənkəran deyəndən ilk ağıla gələn çay olduğu kimi, Lənkəranda, ümumiyyətlə Azərbaycanda bu sahənin mütəxəssisi deyəndə ilk olaraq Azərbaycan Çay Assosiasiyasının sədri Fərman Quliyev yada düşür. Ölkəmizdə çayçılıq
üzrə yeganə professor olan Fərman Quliyev ömrünin 50 ilini bu sahəyə
həsr edib və bir vaxtlar regionda salınan çay sovxozları bir alim kimi
onun iştirakı ilə təşkil olunub. Hazırda Fərman müəllimin yolunu "Lənkəran Çay-5” ASC-nin İdarə Heyətinin sədri olan oğlu Rəşid Quliyev davam etdirir. -
Lənkərana çay bitkisi 1896-cı ildə ilk dəfə rus mühacirləri tərəfindən
gətirilərək əkilib becərilib. Sonra XX əsrin 30-cı illərinin sonlarından
başlyaraq burada çay geniş əkilib. İlk dəfə keçmiş Kirov, indiki İstisu
qəsbəsində çay fabriki olub. Amma bunun ən yüksək mərhələsi XX əsrin
70-80-ci illərindən başlayıb. Yəni burada ulu öndər Heydər Əliyevin
təşəbbüsü ilə çayçılıq ən pik həddə çatıb. O vaxt 13 min hektara yaxın
çay plantasiyası salınıb. Yəni çay plantasiyası salının rayonlar
Lənkaran, Masallı, Astara, Lerik və bir də Zaqatala olub. Amma ən böyük
çayçılıq təsərrüfatı Lənkəranda olub. Burada 7 min hektar çay sahəsi
olub. Ümumən Azərbaycanda 13 çay fabriki fəaliyyət göstərib. O zaman
Azərbaycan 35 min tona qədər çay tədarük edib. Yəni
Azərbaycan çaya olan tələbatının 65 faizə yaxınını daxili istehsal
hesabına təmin edib, qalnı isə xaricdən gətirlib. - Bəs, siz nə vaxtdan bu təsərrüfata rəhbərlik edirsiniz? - 2005-ci ildə mən "Lənkəran Çay-5”
ASC-nin İdarə Heyətinin sədri seçilmişəm. Bu vaxta kimi biz 14 hektara
qədər çay plantasiyası salmışıq. Təqribən bir hektara 22 min hesabı ilə
götürsək bu 320 min çay kolu deməkdir. Keçən il 10 ton çay yığmışdıq. Bu
illəri 20-25 min ton nəzərdə tutmuşuq. Gəlcəkdə illik məhsuldarlığı 100 tona çatdırmağı planlaşdırırıq. Bu
illərdə biz həm də çayçılığın əsas təbliğatçısına çevirilmişik. Yəni
bizdə emal sırf klassik texnologiya ilə edilir. Bu o deməkdir ki, burada
qətiyyən heç bir kimyəvi boyalar, aromatdan istfadə olunmur. Bizim çay
markalarımız Azərbaycanla yanaşı Avropada, MDB ölkələrində də tanınır.
Ən məşhur çay markalarımız "Fərmançay”, "Hirkançay”, "Lənkərançay” və
bir də "Lənkəran buketi”dir. - Hansısa xarici ölkəyə ixrac olunur? - Heç bir kənar ölkəyə ixrac olunmur. Gərək ölkədə çayın bolluğu olsun ki, artığı xaricə göndərilsin. Azərbaycanın özünün çaya olan tələbatını əsasən idxal hesabına ödənilir. - Regionda potensial ola-ola çayçılığın inkişafı niyə görə aşağı səviyyədədir? - Sovet
dövründə çay təsərrüfatı mərkəzləşmiş qaydada həyata keçirilirdi. Bu
gün dünyanın istənilən ölkəsində çayla məşğul olan xüsusi bir qurum var.
Yəni çayçılığı ictimai əsaslarla idarə etmək
qeyri-mümkünür. Əgər bu bitki 5 ildə məhsul veririrsə, demək buna hələ 4
il qulluq etmək lazmdır. Bu gün bu işə üzünmüddətli kreditlər vermək
lazımdır. Dünya təcrübəsinə əsaslansaq, hardasa bu sahəyə inverstsiya
qoymaq üçün əlverişli mühit yaratmaq lazmıdır. Müəyyən dövlət yardımları
olmaldır. Cənab Prezidentin fərmanı ilə bölgədə turizmin
inkişafı istiqamətində böyük işlər görülüb. Həmçinin müasir tələblərə
cavab verən, hava limanı, dəmiryolu, avrtovağzal və s. var. Bu bölgəyə
ağır sənaye obyektini gətirmək qeyri-mümkündür. Bölgənin yeganə inkişafı
aqrar sektorla mümkündür. Aqrar sektorda isə əsas çay və sitrus
bitkiçiliyidir. Çayçılığın inkişafının cənub regionu üçün həm sosial,
həm ekoloji, həm də iqtisadi baxımdan böyük əhəmiyyəti var. Lənkəranın
bendi çaydır, ləvəngidir. Bunlar bizim bölgənin rəmzləridir. Aqrar
sektoun inkişafı üçün ilkin baza: emal müəssisələri, az-çox mütəxəssis
və ən əsası da yararlı torpaq var. Çay bitkisi kənd təsərrüfatı məhsualları içərisində ən yüksək rentabellidir. Bir hektarın rentabellyi 55 faizdir. Bu sahənin inkişafına kompleks yanaşmaq lazımdır. Burada torpaqda
çalışan fermer üçün müəyyən imtiyazlar var. Dövlət onlara yancaqla
bağlı, eləcə də aqroservis yolu ilə kömək edir, vergilərdən azadırlar.
Amma istehsalla məşğul olan sahibkar üçün heç bir imtiyaz yoxdur. Çay
bitkisi xammal halında heç nəyə yararlı deyil. Bu birbaşa istehsala
getməlidir, sonra emal olunub satılmalıdır. Biz kiçik sahibkar kimi
maliyyə fəaliyyətimizi araşdıranda görürük ki, bunun üçdə biri ancaq
ödəmələrdir. Bizim bazarda yerli çayın ən ucuz qiyməti 15-20 manat
civarındadır. Amma bu çayın özünün maya dəyəri 15-16 manatdır. Yəni
ölkənin bazarı xaricdən gətirlilən nisbətən ucuz çayın hesabına təmin
edilir. Baxmayaraq ki, bizim çayın keyfiyyət göstəriciləri gətirilmə
çaylardan qat-qat yüksəkdir. Sadəcə olaraq bunun qiymətinin baha olması
elə bil ki, bir zümrənin ala biləcəyi məhsula çevirilib. -Etiraf edək ki, biz çaydan səmərəli qaydada istifadə edə bilmirik? -
Bəli, tamamilə doğrudur. Regionların sosial-iqtisadi inkişafına dair
dövlət proqramlarında çayçılıqla bağlı xüsusi bənd var. Təsəvvür edin
ki, biz min hektar çay plantasiyası salmaqla 3 minə qədər insanı daimi
işlə təmin edə bilərik. Əgər 10 min hektar salsaq, 30-35 min insanı işlə
təmin etmək imkanı var. Yəni çayçılığın səmərəsi bundan ibarətdir. Özü
də başqa sahələrdə istehsal olunan məhsul tələbatdan artıq olanda
sahibkar məcburdur ki, bunu hansısa xarici bazar çıxarsın. Amma
çayçılqda elədir ki, biz istəsək də daxli tələbatdan yüksək çay istehsal
edə bilmərik. Başqa sözlə, nə istehsal edəcəyiksə, keyfiyyətlidirsə daxili bazarda realizə olunacaq. Necə ki, bizim məhsullarımızı telefonla, xahişlə, minnətlə istəyirlər. - Amma əhali nədənsə gəlmə çaylara daha meyillidir, nəinki milli çayımıza? -
Bu gün bazarda Lənkəran çayı adı ilə çoxlu saxta çaylar satılır.
Hazırda bütün dünyada geni modifkasiya olunmuş məhsullara qarşı mübarizə
başlayıb. Yəni insanlar daha keyfiyyətli qidalara üstünlük verirlər.
Xaricilər fikirləşir ki, onun 5 villası, maşını, milyardlarla pulu ola
bilər. Əgər onun sağlamlığı yoxdursa, demək o var-dövlət də heç kimə
lazım deyil. Bu gün bizim çayımız sadəcə olaraq elə bil insanların
yadından çıxıb. Çay elə beynəlmiləl bitkidir ki, hansı millətin
mətbəxinə daxil olursa, hamı nəsə ora özünkünü əlavə edir. Deyək ki,
ruslara çay daxil olanda onlar samovarı icad etdilər. Təsəvvür edin ki,
bu bitkinin vətəni Çindir, amma dünyada ən çox çay içən ingilislərdir. Çayımzın
reklamı həddindən artıq zəifdir. Bizim dostlarımzıdan biri Lənkəran
çayını Ukraynada laborator analizinə vermişdi. Oradan bizə məktubla
yazmışdılar ki, o laboratoriyda son 15 ildə bu keyfiyyətli çay
görməyiblər. Dünyanın çox ölkəsində nar bitir, amma ən keyfiyyətli nar
Azərbaycan narıdır. Çaya da dövlət səviyyəsində, eləcə də mətbuat
vasitəsilə bu diqqəti vermək lazmdır. Əlbəttə, bizim maliyyə
imkanlarımız yüksək olsa gedib hansısa sərgilərdə öz malımız təbliğ edə
bilərik. Mən milli çayımızı həmişə Azərbaycan muğamı ilə
müqayisə edirəm. Muğammız batan ərəfədə millət vəkili Mehriban xanım
Əliyevanın dəstəyi ilə bu sahənin profesionalları başladılar qiymət
verməyə. Azərbaycan teleməkanında elə bir veriliş yoxdur ki, Muğam
müsabiqəsi qədər auditoriyası olsun. Bütün dünyada baxırlar. Həmçinin
Azərbaycan çayının da belə bir dəstəyə, qayğıya ehtyac var ki, bununla
neftimizdən, qazımızdan, narımzıdan sonra dünya bazarına çıxaq. Çünki
çay tükənməz bir nemətdir. - Bizim çay keyfiyyət baxımından dünya standartlarına cavab verir? -
Nəinki cavab verir, ondan qat-qat yüksəkdir. Çünki bunun özünün məxsusi
dadı, tamı var. Bir də bu çaylar yumşaq çaylardır. Məsələn, Keniya,
Hindistan, Çin, Gürcüstan çayları nisbətən acı çaylardır və çox kəskin
iyi var. Yəni onu bizim çaylar kimi içmək olmur. Ona görə onu çox vaxt
nə iləsə qarşdırıb içirlər. Amma bizim çayı adi, heç bir əlavəsiz içmək
olur. - Çayın yığımı və emalı hansı şərtlərlə həyata keçirilir? - Çayın özünün yığım mövsümü may ayından oktyabra qədərdir. Bizim həm
istehsal, həm də emal var. Son 20 ildə yeganə təsərrüfatıq ki, mövsüm
ərzində biz 5 dəfə məhsul yığımışıq. Artıq ikinci yığımı etmişik,
qarşıda da üçüncü yığım gözlənilir. Bildiyimiz
kimi çay uzunömürlü bitkidir. Təxminən 100 ilə qədər ömrü var. Amma
bundan sonra da qulluq edilsə yendə 100 il ömrü olur. Yəni bir insan
ömrü bəs etmir bunu görsün. Məsələn, Çində 5-6 əsrlik yaşı olan çay
ağacları var. Bu uzunömürlü bitki il boyu aqro-texniki qulluq tələb
edir. Bu qullq olmaldır ki, bol məhsul əldə edəsən. Amma bizim böyük
çətinliklərmiz var; öz sahələrimizin 95 faizini əl əməyindən istifadə
edirik. Burda bütün kultuvator tipli traktorlar, müasir tələblərə cavab
verən suvarma sistemi lazımdır. Bunların heç bir yoxdur. Bütün bu işləri
biz əllə edirik. Problemimiz bundadır. Biz
gələcəkdə inşəallah istəyirik ki, Fərman Quliyevin uzun illər apardığı
elmi təcrübə əsasında yeni formada çay plantasiyaları salaq. Əvvəllər
çay sahələrini toxumla çoxaldırdıqsa, indi məhsuldar
kollardan tinglər götürüb, onu xüsusi qaydada becərib şitil halında çay
plantasiyası salacağıq. Bunun da məhsuldarlığı mövcud çay
plantasiyaları ilə müqayisədə iki dəfə artıqdır. Hazırda məhsuldarlıq
təqribən 5-6 tondursa, bunda 12-13 ton civarında gözləniləcək. Bu da
müəyyən qədər çayın maya dəyərinin aşağı düşməsinə kömək edəcək. - Bəs, çayın qiyməti hansı keyfiyyətinə görə fərqlənir? - Ən yüksək keyfiyyətli çay təsadüf edir iyul-avqust aylarına. Həmin dövrlərdə yığılan çaylar daha bahalı olur.
Məsələn, 100 manatlıq çay eyni koldan alınan çaydır. Bir də ki bahalı
çaylar ümumi istehsalın 10 faizi qədərdir. Məsələn, eşitdiyimə görə,
Çində elə çaylar var ki, 1 kiloqramı 2 min dollardır. Onun yaşı 5 əsr
olan çay kolundan yığılır. Dünya bazarında 25-30 manatdan ucuz keyfiyyətli çay yoxdur. - Təmiz çayı necə tanımaq olur? -
Çay qara rəngdə deyil. Çay tünd-qəhvəyi rəngdədir. Təbii çayı işığa
tutduqda bu rəngi ayırmaq olur. Çünki bu yaşıldır, axı. Bu yaşıldan
qaraya necə çevrilə bilər. Bir də təbii çayın özünəməxsus burulma
qaydası və tamı var. Təbii çay elədir ki, öyrəşəndən sonra başqa çay içə
bilmirsən. Azərbaycan çaylarının keyfiyyət göstəriciləri dünyada mövcud
olan heç bir çaydan geri qalmır. F. Abıoğlu
|